اموری که در تقویت حافظه و فهم مؤثرند می توان به چند دسته تقسیم بندی نمود:
الف) امور معنوی:
1. یاد خدا (انجام امور عبادى و تکالیف شرعی بویژه نماز اول وقت).
2. خواندن دعاهایی که برای تقویت حافظه مؤثر است، از امام معصوم نقل شده است که از خدا بخواه که عقل تو را قوى بگرداند و از خدا طلب فهم و درک نما [1] به عنوان نمونه چند دعا که برای تقویت حافظه مؤثر است بیان می کنیم:
یک) دعایی که پیغمبر (ص) به امیرالمؤمنین (ع) براى حافظه تعلیم نمود: «سبحان من لایعتدى على اهل مملکته، سبحان من لایأخذ اهل الارض بالوان العذاب، سبحان الرؤوف الرحیم، اللهم اجعل لى فى قلبى نورا و بصرا و فهما و علما انک على کل شىء قدیر». [2]
دو) سیدبن طاوس نقل مىکند که براى احیاى قلب این دعا را سه بار بخواند:
«یا حى یا قیوم یا لااله الا انت اسئلک أن تحیى قلبى اللّهم صل على محمد و آل محمد». [3]
سه) دعای در هنگام مطالعه: «اللهم اخرجنى من ظلمات الوهم و اکرمنى بنور الفهم اللّهم افتح علینا ابواب رحمتک و انشر علینا خزائن علومک برحمتک یا ارحم الراحمین». [4]
چهار) هر روز بعد از نماز صبح پیش از آنکه تکلم کند بگوید: «یا حى یا قیّوم فلا یفوت شیئا علمه و لایؤده». [5]
3. خواندن قرآن به خصوص آیهالکرسى.
4. اجتناب از چیزهایى که باعث فراموشی مىشود مانند؛ معصیت و گناه، علاقه و وابستگی زیاد به دنیا، سرگرمی و اشتغال بیش از حد به آن و غمگین و محزون بودن برای مسایل دنیایی. [6]
5. کاهش اضطراب و کسب آرامش بویژه هنگام مطالعه.
6. کاهش اشتغالات ذهنى.
7.تقویت تمرکز و دقت.
نکته: آنچه در مورد تقویت حافظه و هوش از کتب روایى و ادعیه بیان شد، علت تامه محسوب نمى شود. بعضى از عوامل مربوط به هوش و حافظه در اختیار ما نیست و مربوط به عوامل ژنتیکى و وراثتى است.
به عبارت دیگر هوش و حافظه و استعداد هر انسانى برآیندى از عوامل متعدد وراثتى و محیطى است که بعضى از این عوامل در اختیار ماست. از قبیل آنچه در بالا گفته شد و بعضى از آنها از حوزه اختیار انسان خارج است مانند نقش عوامل ژنتیکى اجداد گذشته. بنابراین توقع نداشته باشید که با انجام کارهاى فوق که قطعا مؤثر هستند معجزه ایجاد شود که ناگهان بهره هوشى شما از 90 به 130 ارتقاء پیدا کند و اگر این چنین نشد اعتقاد به این توصیه هایى که معصومین کرده اند کم شود.
بله یک هوش با نمره 100 را مى توان تقویت کرد تا کارآمدتر باشد. البته در یک دوره هایى از رشد مثل دروان جنینى و سال هاى اولیه زندگى کودک، مى توان براساس یک برنامه صحیح تغذیه مادر و همچنین تغذیه کودک و علاوه بر آن غنى کردن محیط رشد کودک با فراهم کردن محرک هاى سالم محیطى، حتى بهره هوشى را افزایش داد ولى در دوران جوانى و میان سالى باید بیشتر به این فکر بود که موانع کارآیى هوش را حذف کرد و عوامل شکوفایى و قابلیت ها را فراهم نمود تا آنچه دست آفرینش در خلقت انسان تعبیه کرده است ظهور یابند و این روایات و توصیه ها بیشتر ناظر به همین مسائل است.
ب) رعایت امور مادی
1.تأمین نیازهاى طبیعى و فیزیولوژیکى (تغذیه ى مناسب، ورزش، رعایت بهداشت)
2. مسواک کردن
3. استفاده بیشتر از مواد حاوى گلوکز (مثل خرما، عسل و شیرینى جات طبیعى). مواد داراى کلسیم و فسفر و ویتامینها مانند: لبنیات، روغن ماهى، پرتقال، گوجه فرنگى ، سبوس گندم، سبزیجات تازه ، هویج، جگر.
در کتاب مفاتیح الجنان آمده: استمرار خوردن مویز در ناشتا، به خصوص اگر سرخ و بیست و یک دانه باشد، خوردن حلوا ، گوشت نزدیک گردن، عسل و عدس، در تقویت حافظه مؤثر است. [7]
4. تمرین و تکرار مطالب (خیلى مهم است).
5. بعد از هر 45 دقیقه مطالعه حدود 10 دقیقه استراحت کردن.
6. تمرینات تنفسى براى انجام این تمرین کافى است در حالت ایستاده یا درازکش ریه را از هوا پر نموده و با آرامش بازدم را انجام دهید.
ج) رعایت توصیه های روانشناسان:
روانشناسان گفته اند: با استفاده از راهکارهاى زیر می توان به تقویت حافظه پرداخت:
1. تقطیع: یعنى حروف را به قطعه هاى واژه اى و قطعه هاى واژه اى را به قطعه هاى عبارتى دسته بندى کردن از طریق تقطیع مى توان حروف یا ارقام را به قطعه هاى معنادار تبدیل کرده و ظرفیت حافظه ى خود را افزایش داد مثلا زنجیره ى عددى 149- 2177- 619- 83 را به زنجیره ى 1983- 1176- 1492 (که سالهاى میلادى است) تبدیل نموده و حافظه ى خود را افزایش مى دهیم.
2. معنادار کردن: این روش بهتر از هر شیوه دیگر به حافظه کمک مى کند و هر چه معنا عمیق تر یا با جزئیات بیشترى رمزگردانى شود، مطلب بهتر به یاد مى ماند. بنابراین وقتى مى خواهید نکته اى را از کتابى به خاطر بسپارید احتمال یادآورى آن در صورتى بیشتر است که توجه خود را بیشتر بر معناى آن مطلب متمرکز کنید تا بر واژه ها. هر چه عمیق تر و کامل تر به معنا توجه کنید بهتر آن را به یاد خواهید آورد.
3. سازماندهى: با سازماندهى مطالب به راحتى مى توان مطالب را یاد گرفت، حفظ کرد و سپس به یاد آورد. یعنى براى یادگیرى و حفظ موضوع و مطلبى که داراى زیر مجموعه و زیرشاخه هاى متعدد و متکثرى است آن را در یک سلسله مراتبى منطقى قرار داده و از کل به جزء و از بالا به پائین به زیرشاخه هاى جزئى تر تقسیم نموده و به خاطر خود بسپارید.
4. بافت: ما معمولا مطالبى را که مى آموزیم در یک شرایط زمانى، مکانى و خاصى یاد مى گیریم این مجموعه شرایط حاکم بر فضاى یادگیرى را بافت مى گویند ما وقتى مى توانیم به آسانى مطالب را بازیابى کنیم که بافت حاکم بر بازیابى را همان بافتى قرار دهیم که در زمان یادگیرى و وقوع آن وجود داشته است مثلا اگر قرار باشد شما نام همکلاسیهاى دوران راهنمایى خود را بیاد آورید، با گردشى در راهروهاى مدرسه اى که دوره ى راهنمایى را در آن گذرانیده اید بازیابى اسامى دوستان همکلاسى را آسان تر مى توانید انجام دهید.
5. روش پس ختام: این روش که توانایى دانشجو را در به خاطر سپردن مطالب کتابهاى درسى کمک مى کند به روش پس ختام معروف است که نام این روش متشکل از حروف اول شش مرحله ى آن است. 1. پیش خوانى 2. سؤال کردن 3. خواندن 4. تفکر 5. از حفظ کردن 6. مرور کردن.
توضیح: فرض کنید مى خواهید مطلبى از یک کتاب را به خاطر بسپارید و سپس بازیابى کنید ابتدا با پیش خوانى یک برداشت کلى از موضوعات مهم انجام مى دهید. این نوع پیش خوانى باعث مى شود که مطالب مهم فصل را شما سازمان دهى کنید (همان طور که قبلا گذشت) در مرحله ى دوم و سوم: دانشجو باید درباره ى هر بخشى سؤالهایى طرح کند و در مرحله ى خواندن (سوم) باید هر بخش را به قصد پاسخ دادن به سئوالهاى طرح شده بخواند. در مرحله ى چهارم به دانشجو گفته مى شود که هنگام خواندن، ساختن سؤال ها و ایجاد ارتباط بین دانسته هاى خود، درباره ى مطلب فکر کن که در واقع دانشجو به مطالب خوانده شده معنا دهى مى کند. سپس در مرحله پنجم و ششم یعنى در مراحل از حفظ گفتن و مرور کردن دانشجو باید سعى کند واقعیتهاى اصلى مطالب را که خوانده بیاد آورد و به سئوالهایى که خود طرح کرده، پاسخ دهد. [8]
